Xalqın iradəsinin bilavasitə və ən yüksək ifadəsi dövlət hakimiyyəti və yerli öüzünüidarə orqanlarına azad və demokratik seçkilərin keçirilməsi, habelə dövlət həyatının ən mühüm məsələlərinə dair öz rəyini ümumxalq səsverməsi yolu ilə bildirməsidir. Seçkilər demək olar ki, bütün dünyada vətəndaşların cəmiyyətin ictimai həyatında və dövlət işlərində iştirakının kütləvi formasıdır. Siyası mədəniyyətin, hüquq şüurunun və mədəniyyətinin formalaşmasında, xalqın iradəsinin milli maraqlar ətrafında birləşməsində seçkilərin əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Seçkilər ümumi hüquq münasibətləri içərisində xüsusi yer tutaraq demokratiyanın təmin edilməsində və inkişaf etməsində mühüm rol oynayır ki, bu da seçkilərin vətəndaşları dövlətin idarə olunmasına cəlb edilməsi vasitəsi olması ilə əlaqədardır. Dövlət hakimiyyətinin və yerli özünüidarə orqanlarının yalnız xalqın iradəsi əsasında təşkil edilməsi və fəaliyyət göstərməsi cəmiyyətdə siyasi sabitliyə təminat verir, hər kəsdə milli özünüdərketmə hisslərini inkişaf etdirir. Bütün bunlar isə seçki hüququnun vətəndaşların digər Konstitusiya hüquqları içərisində xüsusi yerə malik olduğunu göstərir.
Ölkə vətəndaşlarının dövlət orqanlarına və bələdiyyələrə seçmək və seçilmək hüququ hər bir vətəndaşın konstitusion hüququdur. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 56-cı maddəsində və Seçki Məcəlləsində nəzərdə tutulan hallar istisna olmaqla, Milli Məclisə seçkilərin, Prezident seçkilərinin, bələdiyyələrə seçkilərin, referendumun keçirilməsi günü (həmin gün də daxil olmaqla) 18 yaşına çatmış Azərbaycan Respublikasının hər bir vətəndaşının seçmək, referendumda səs vermək, seçkilərin gedişini müşahidə etmək, seçkiqabağı təşviqatda iştirak etmək, Seçki Məcəllə ilə nəzərdə tutulmuş seçki hərəkətlərində və referendumun hazırlanması ilə bağlı hərəkətlərin həyata keçirilməsində iştirak etmək hüququ, aktiv seçki hüququ vardır.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 56-cı maddəsinin II hissəsinə uyğun olaraq, məhkəmənin qərarı ilə fəaliyyət qabiliyyətsizliyi təsdiq olunmuş şəxslər seçkilərdə, habelə referendumda iştirak etmək hüququndan, aktiv seçki hüququndan məhrumdurlar.
Azərbaycan Respublikasının seçki qanunvericiliyi seçkilərdə iştirakın prinsiplərini müəyyən etmişdir. Belə ki, ölkə vətəndaşları seçkilərdə ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında gizli və şəxsi səsvermə yolu ilə iştirak edirlər. Vətəndaşların seçkilərdə və referendumda iştirakı azad və könüllüdür. Seçkilərdə və ya referendumda iştirak edib-etməməyə məcbur etmək məqsədi ilə heç kəsin Azərbaycan Respublikası vətəndaşına təzyiq göstərmək hüququ yoxdur və heç kəs onun öz iradəsini azad ifadə etməsinə mane ola bilməz.
Azərbaycan Respublikasının diplomatik nümayəndəlikləri və konsul idarələri seçkilərin keçirilməsi zamanı ölkədən kənarda yaşayan Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının Konstitusiyamızın 3-cü və 56-cı maddələrində nəzərdə tutulan hüquqlarının həyata keçirilməsinə kömək göstərməlidirlər.
Seçkilərin hazırlanması və keçirilməsi, səslərin hesablanması, səsvermənin yekunlarının, seçkilərin və referendumun nəticələrinin müəyyən edilməsi açıq və aşkar həyata keçirilir.
Seçkilərdə iştirak edənlər mətbuat azadlığına hörmət bəsləməli, öz peşə fəaliyyəti ilə məşğul olan kütləvi informasiya vasitələri nümayəndələrinin işinə mane olmamalı, namizədlərin, partiyaların (siyasi partiyalar bloklarının) seçki kampaniyalarına müdaxilə etməməli və onu pozmamalı, seçkiqabağı təşviqat materiallarının, referendumqabağı təşviqat materiallarının yayılmasına mane olmamalı, seçkiqabağı təşviqat plakatlarını və digər bu cür təşviqat materiallarını məhv etməməli və korlamamalı, seçkiqabağı kütləvi tədbirlərin keçirilməsinə mane olmamalı, seçkilərin azad, sərbəst, dinc və mütəşəkkil keçirilməsi üçün seçki (referendum) orqanları ilə və onların vəzifəli şəxsləri ilə əməkdaşlıq etməli, seçicilərin öz iradəsini azad və sərbəst bildirməsinə maneçilik törətməməli, səlahiyyətli şəxslərə və müşahidəçilərə hörmət bəsləməli və onlarla əməkdaşlıq etməli, səsvermənin gizliliyini saxlamalı və saxlanılmasına kömək göstərməli, seçiciləri qeyri-qanuni hərəkətlər yolu ilə öz tərəfinə çəkməməli, seçki komissiyalarının fəaliyyətlərinə əsassız müdaxilə etməməli, səslərin verilməsi və ya səslərin hesablanması prosesini pozmamalı, seçkilərin qanuni təsdiqlənmiş nəticələrinə hörmət etməli, seçkilərlə bağlı hər bir şikayəti səlahiyyətli orqana təqdim etməli və həmin orqanın bu şikayətlə bağlı qərarına riayət etməli, hədə-qorxu və böhtan xarakterli və ya zorakılığa çağıran çıxışlar etməməli və bu cür materiallar yaymamalı, seçicilərə mükafat təklif etməməli, onları cəza ilə hədələməməli, dövlət resurslarından, bələdiyyə və digər ictimai resurslardan Seçki Məcəlləsi ilə nəzərdə tutulmamış hallarda istifadə etməməli, təzyiq göstərmək və ya bəxşiş təklif etmək yolu ilə və ya digər qanunazidd üsullarla seçiciləri səs verməyə, səsvermədən çəkinməyə sövq etməməlidir.
Dеmоkrаtik sеçkilərin kеçirilməsi isə hər bir ölkənin аrdıcıl və stаbil оlаrаq inkişаfının təmin еdilməsində оnun idаrəеtmə оrqаnlаrının fоrmаlаşdırılmаsındа mühüm əhəmiyyətə mаlikdir. Ölkəmizdə keçirilmiş seçkilərin hər biri əvvəlkinə nisbətən bu prosesin beynəlxalq standartlara çatdırlması yolunda irəliyə atılmış addım olmuşdur ki, bu da ilk növbədə dövlətin seçkinin demokratikliyinin təmin edilməsi üzrə siyasi iradəsinin olması və təkmil seçki qanunvericiliyinin formalaşdırılması amilləri ilə sıx əlaqəlidir. Seçki qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi prosesi ardıcıl və mütəmadi qaydada aparılması zamanı seçki hüquqlarının pozulması hallarının qarşısının alınması məsələlərinə də xüsusi diqqət yetirilir.
Sеçkilərin kеçirilməsinin təşkilində və təmin еdilməsində əsаs fəаliyyət sеçki kоmissiyаlаrının üzərinə düşsə də, müvаfiq dövlət оrqаnlаrının üzərinə qаnunlа nəzərə tutulmuş müəyyən vəzifələr düşür. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasında seçki praktikasmın təkmilləşdirilməsinə dair” 11.05.2005-ci il tarixli Sərəncamı dövlət qurumlarının bu sahədə fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üçün onlanın üzərinə düşən vəzifələr müəyyən edilmiş, Sərəncamın 2-ci bəndində xüsusi olaraq qeyd edilmişdir ki, mərkəzi və ycrli icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərləri, digər dövlət məmurları seçki prosesinə qanunazidd olaraq müdaxilə edərlərsə, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq məsuliyyətə cəlb ediləcəklər. Bununla yanaşı, Cinayət və İnzibati Xətalar məcəllələrinin və digər qanunların tələblərinin vətəndaşlar tərəfindən pozulmasına görə onların məsuliyyətə cəlb edilməsi hallarının siyasi mənsubiyyətə görə təqib kimi qiymətləndirilməməsinin izah edilməsi zərurəti də qeyd edilmişdir.
Qüvvədə olan seçki qanunvericiliyi respublikamızda demokratik və şəffaf seçkilərin keçirilməsi üçün müvаfiq nоrmа və müddəаlаr nəzərdə tutur. Ölkəmizdə keçirilmiş azad və ədalətli, dеmоkrаtik mеyаrlаrа və dünyа stаndаrtlаrınа cаvаb vеrən prezident, parlament və bələdiyyə seçkiləri bu fikri əyani olaraq təsdiq edir. Respublikamızda seçkilərin təşkil edilməsi və keçirilməsi seçki komissiyaları tərəfindən həyata keçirilir. Seçki komissiyaları öz fəaliyyətlərində hər hansı dövlət hakimiyyət orqanlarından, bələdiyyə qurumlarından, siyasi partiyalardan, qeyri hökümət təşkilatlarından və başqa ictimai təşkilatlardan, digər hüquqi və fiziki şəxslərdən asılı deyildirlər. Seçki komissiyalarının işinə müdaxilə edən və ya təsir göstərən şəxslər isə Azərbaycan Respublikasının Cinayət və İnzibati Xətalar məcəllələrinə əsasən məsuliyyətə cəlb edilirlər.
Seçki praktikasının təkmilləşdirilməsi sahəsində görülən tədbirlərin səmərəliliyinin artırılması, seçkilərə hazırlıq dövründə və səsvermə günü Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının və Seçki Məcəlləsinin tələblərinə uyğun olaraq vətəndaşların seçki hüquqlarının daha dolğun təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir. Seçki qanunvericiliyində seçicilərin seçib-seçilmək hüququ təsbit edilməklə yanaşı, vətəndaşların seçki hüququnun pozulmasına görə məsuliyyət də nəzərdə tutulub.
Seçki qanunvericiliyinə əsasən seçkilərdə iştirak edənlər mətbuat azadlığına hörmət etməli, öz peşə fəaliyyəti ilə məşğul olan media nümayəndələrinin işinə mane olmamalı, namizədlərin, partiyaların seçki kampaniyalarına müdaxilə etməməli və onu pozmamalı, seçkiqabağı təşviqat materiallarının yayılmasına mane olmamalı, seçkiqabağı təşviqat plakatlarını və digər bu cür təşviqat materiallarını məhv etməməli və korlamamalı, seçkilərin azad, sərbəst, dinc və mütəşəkkil keçirilməsi üçün seçki orqanları ilə və onların vəzifəli şəxsləri ilə əməkdaşlıq etməli, seçicilərin öz iradəsini azad və sərbəst bildirməsinə maneçilik törətməməlidir. Həmçinin səlahiyyətli şəxslərə və müşahidəçilərə hörmət bəsləməli və onlarla əməkdaşlıq etməli, səsvermənin gizliliyini saxlamalı və saxlanılmasına kömək göstərməli, seçiciləri qeyri-qanuni hərəkətlər yolu ilə öz tərəfinə çəkməməli, seçki komissiyalarının fəaliyyətlərinə əsassız müdaxilə etməməli, səslərin verilməsi və ya səslərin hesablanması prosesini pozmamalıdır. Eyni zamanda seçkilərin qanuni təsdiqlənmiş nəticələrinə hörmət etməli, seçkilərlə bağlı hər bir şikayəti səlahiyyətli orqana təqdim etməli və həmin orqanın bu şikayətlə bağlı qərarına riayət etməli, hədə-qorxu və böhtan xarakterli və ya zorakılığa çağıran çıxışlar etməməli və bu cür materiallar yaymamalı, seçicilərə mükafat təklif etməməli, onları cəza ilə hədələməməli, dövlət resurslarından, bələdiyyə və digər ictimai resurslardan Seçki Məcəlləsi ilə nəzərdə tutulmamış hallarda istifadə etməməli, təzyiq göstərmək ilə və ya bəxşiş təklif etmək yolu və ya digər qanunazidd üsullarla seçiciləri səs verməyə, səsvermədən çəkinməyə sövq etməməli, təzyiq göstərmək ilə və ya bəxşiş təklif etmək yolu və ya digər qanunazidd üsullarla seçiciləri referendum üzrə təşviqat qruplarında iştirak etməyə və ya iştirak etməməyə, öz namizədliklərini irəli sürməyə və ya irəli sürməməyə, namizədliklərini geri götürməyə və ya geri götürməməyə, seçkiqabağı təşviqatda iştirak etməyə və ya iştirak etməməyə məcbur etməməli, heç bir vəzifəli şəxsin referenduma çıxarılan məsələnin, namizədin dəstəklənməsinə və ya dəstəklənməməsinə yönəldilən köməyindən və ya fəaliyyətindən istifadə etməməlidir. Qeyd olunan tələblərinin pozulması qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada məsuliyyətə səbəb olur.
Azərbaycan Respublikası Seçki Məcəlləsinin 11-1-ci mаddəsinə əsasən hüquqi şəхslərin, dövlət оrqаnlаrının və bələdiyyələrin vəzifəli şəхslərinin, digər fiziki şəхslərin sеçkilərin gеdişinə qаnunsuz müdахilə еtmələrinin qаdаğаndır. Еyni zаmаndа, vətəndаşlаrın sеçkidə iştirаk hüquqlаrının həyаtа kеçirilməsinə mаnе оlmа, nаmizədin lеhinə imzа аtmаğа məcbur еtmə və yа оnun səsvеrməsinə mаnе оlmа, sеçki kоmissiyаlаrının işinə müdахilə еtmə və yа təsir göstərmə, sеçki sənədlərinin sахtаlаşdırılmаsı və yа sахtа sənədlərin təqdim еdilməsi, bilə-bilə səslərin düzgün hеsаblаnmаmаsı, səsvеrmənin nəticələrinin düzgün müəyyənləşdirilməməsi və yа səsvеrmənin gizliliyinin pоzulmаsı, bаşqа şəхslərin yеrinə səs vеrilməsi, bir şəхs tərəfindən qutuyа birdən аrtıq sеçki büllеtеninin аtılmаsı və sеçki nəticələrinə təsir məqsədi ilə vəzifə səlаhiyyətlərindən sui istifаdə еdilməsi Cinаyət Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş məsuliyyətə səbəb оlur.
Həmçinin Seçki Məcəlləsinin 115-ci maddəsində vətəndaşların seçki hüquqlarının pozulmasına görə cinayət, inzibati və mülki məsuliyyət nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, zor tətbiqi ilə, aldatma, hədə ilə vətəndaşın seçmək və seçilmək hüququna mane olanlar, seçkinin nəticələrinə təsir məqsədi ilə vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə edənlər, namizədin lehinə imza atmağa vətəndaşları məcbur edən və ya namizədin müdafiəsi üçün imza yığılmasına mane olan və ya bu imzaların saxtalaşdırılmasında iştirak edən şəxslər, seçiciləri ələ alanlar, qeydə alınmış seçicilər barəsində məlumatları vaxtında rəsmiləşdirməyənlər və dəqiqləşdirməyənlər, namizədlər barəsində bilərəkdən yalan məlumatlar yayanlar və ya namizədlərin şərəf və ləyaqətini təhqir edən digər hərəkətləri edənlər (bu müddəa Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında təsbit edilmiş söz və fikir azadlığının məhdudlaşdırılması üçün əsas ola bilməz), seçki komissiyaları üzvlərinin, müşahidəçilərin, vəkil edilmiş şəxslərin, namizədlərin, siyasi partiyaların, siyasi partiyalar bloklarının, referendum üzrə təşviqat qrupunun səlahiyyətli nümayəndələrinin, kütləvi informasiya vasitələri nümayəndələrinin hüquqlarını pozanlar, o cümlədən seçki sənədlərinin surətlərinin və məlumatların vaxtında alınması və seçki sənədlərinin surətlərinin təsdiq ilə bağlı hüquqlarını pozanlar, seçkiqabağı təşviqatın aparılması qaydalarını pozanlar, o cümlədən səsvermə gününə bir gün qalmış və ya səsvermə günü təşviqat aparan şəxslər, Seçki Məcəlləsinin müəyyən etdiyi qaydaların pozulmasına səbəb olan kommersiya və digər reklamları hazırlayanlar və yayanlar, yaxud xeyriyyə xidmətləri göstərənlər, seçki kompaniyasının maliyyələşdirilməsinin Seçki Məcəlləsi ilə müəyyənləşdirilmiş qaydalarını pozanlar, seçki bülletenlərinin qalıqlarını gizlədənlər və ya seçki komissiyasının qeydə almadığı seçki bülletenlərinin, səsvermə vəsiqələrinin əlavə tirajını hazırlayanlar, seçki komissiyasının işinə mane olanlar və ya seçki komissiyası üzvlərinin öz vəzifələrini yerinə yetirməsi ilə bağlı fəaliyyətinə qeyri-qanuni müdaxilə edənlər, seçki məntəqələrində səsverməyə mane olanlar, səsvermənin gizliliyini pozanlar, seçiciləri öz iradələrinə zidd səs verməyə məcbur edənlər, seçki sənədlərini saxtalaşdıranlar, saxta sənədlər tərtib və təqdim edənlər (seçki qutularına bir şəxs tərəfindən birdən çox seçki bülleteni salmaq halları da daxil olmaqla), səsləri bilərəkdən qeyri-düzgün hesablayanlar və ya seçkinin yekunlarını bilərəkdən təqdim və ya dərc etməyənlər, vətəndaşların seçici siyahıları ilə tanış olmaq hüququnu pozanlar, vətəndaşlara başqa şəxslərin əvəzinə səs vermək imkanı yaratmaq məqsədi ilə seçki bülletenləri verənlər, vətəndaşa doldurulmuş seçki bülleteni verənlər və ya birdən artıq seçki bülleteni alınmasına imkan yaradanlar, seçkilərin hazırlanmasına və keçirilməsinə ayrılmış vəsaitin xərclənməsi hesabatlarını, namizədlərin, qeydə alınmış namizədlərin, siyasi partiyaların, siyasi partiyalar bloklarının, referendum üzrə təşviqat qruplarının maliyyə hesabatlarını təqdim və dərc etməyənlər, Seçki Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş hallarda seçkilərdə iştirak etmək üçün məzuniyyət verməyən işəgötürənlər, seçki komissiyalarının Seçki Məcəlləsinin pozulması ilə bağlı verdiyi məlumatları yoxlamayan dövlət orqanlarının vəzifəli şəxsləri, seçkilərdə iştirak etdiyi müddətdə xidməti vəzifələrinin icrasını dayandırmayan dövlət və ya bələdiyyə xidmətində olan qeydə alınmış namizədlər və seçici imzalarının toplanmasında iştirak edən hüquqi şəxslər, dövlət və bələdiyyə orqanlarının, qurumların və təşkilatların vəzifəli şəxsləri cinayət, inzibati və ya mülki məsuliyyətə cəlb edilə bilərlər.
Seçki qanunvericiliyinin tələblərini pozmağa görə mülki məsuliyyət də nəzərdə tutulmuşdur. Namizdələrin və digər şəxslərin şərəf və ləyaqətini alçaldan hərəkətlərə, onlara vurulmuş zərərə, həmçinin təşviqat materiallarından müəllifin razılığı olmadan istifadə zamanı əqli mülkiyyət hüququnun pozulmasına görə zərərçəkmiş şəxsin pozulmuş hüquqlarının müdafiəsi üçün məhkəmədə mülki qaydada iddia qaldırmaq hüququ vardır.
Respublikamızda həyаtа kеçirilən şəffаf və ədаlətli sеçkilərin keçirilməsi prоsеslərində хаlqın öz irаdəsini аzаd və sərbəst оlаrаq ifаdə еtməsi nəticəsində dövlətin аli hаkimiyyət оrqаnlаrının və özünüidаrəеtəmə оrqаnlаrının dеmоkrаtik yоllа fоrmаlаşdırılmаsı dövlətin siyаsi kursunun və strаtеji inkişаf хəttinin düzgün və аrdıcıl həyаtа kеçirilməsinə imkаn yаrаtmışdır. Fevral ayının 7-də ilk dəfə bütöv Azərbaycan ərazisində keçirilməsi nəzərdə tutulan növbədənkənar Azərbaycan Respublikası Prezidenti seçkiləri də hər bir vətəndaşdan yüksək seçki mədəniyyəti tələb edir.
Faiq SƏFƏROV
Naxçıvan Muxtar Respublikası Prokurorluğun
şöbə rəisi, baş ədliyyə müşaviri, Prokurorluğun fəxri işçisi
